مفهوم «طرح­واره» به عنوان هسته اصلی باورهای انسان، مدت زیادی است که مورد توجه روان‌شناسان قرار گرفته است. جفری یانگ به عنوان پایه‌گذار مفهوم طرح­واره درمانی، آن را به مثابه دانش ما در مورد خودمان و محیط پیرامونمان مطرح می‌کند که به ما می‌گوید چگونه‌ایم و جهان چگونه است. این نظریه بیان می‌کند که تجربیات دوران کودکی، باعث شکل‌گیری طرح‌واره در ذهن انسان‌ها می‌شود؛ یعنی همان قالب فکری و عینکی که به وسیله آن دنیا را می‌بینیم، مسایل را حلاجی می‌کنیم، رفتار دیگران را معنا می‌کنیم و اتفاقاتی که پیرامونمان رخ می‌دهد را تفسیر می‌کنیم. طرح‌واره‌ها یک سری عبارت‌های خبری غیر مشروط هستند که درباره زندگی، محیط پیرامون و روابط با دیگران آن‌ها را باور داریم و در همین قالب فکری می‌مانیم. به عنوان مثال کودکی را در نظر بگیرید با پدری سختگیر که در بیشتر موارد از فرزندش راضی نیست. کودک در طول زمان چنین برداشت می‌کند که حتماً، ایراد جبران‌ناپذیری دارد و به خاطر همین هرگز پدرش از او راضی نیست. به این ترتیب «طرحواره نقص» در ذهن وی شکل می‌گیرد و با همین تفکر وارد دنیای بزرگسالی یا زندگی مشترک می‌شود. به طور کلی انسان‌ها 3 سبک برخورد با طرح‌واره‌های منفی خود دارند؛ گاهی تسلیم می‌شوند، گاهی به اجتناب و گاهی نیز به جبران افراطی رو می‌آورند. طرح‌واره‌ها به خودی خود فعال نیستند بلکه در موقعیت‌های مختلف ظاهر می‌شوند و فرد ناخودآگاه برای مقابله با آن‌ها به یکی از این 3 شیوه متوسل می‌شود. در صورتی که تسلیم شود، خود را رها می‌کند و تسلیم شرایط می‌شود. اگر از اجتناب استفاده کند از شرایط و روبه رو شدن با موقعیت فرار می‌کند و در حالت جبران سعی می‌کند به شیوه جبرانی، طرح‌واره خود را بی‌اثر کند اما به دلیل عملکرد نادرست، در بیشتر موارد موفق نمی‌شود. نکته این جاست که در بیشتر موارد، انسان‌ها فرصت اصلاح رفتارها و باورهای ذهنی خود را پیدا نمی‌کنند. آن‌ها نمی‌توانند دریابند، طرح‌واره‌ای که آن‌ها را به فعالیت و تحرک واداشته، از اساس نادرست است. به این ترتیب انسان‌ها وارد چرخه باطلی می‌شوند که خارج شدن از آن جز با شناسایی طرح‌واره‌ها و کمک مشاور امکان‌پذیر نیست.

– افراد ممکن است از این جمله‌ها برای توصیف خودشان استفاده کنند. لطفاً هر جمله را با دقت بخوانید و ببینید تا چه حد توصیف درستی از شما می‌دهد.
– اگر برای پاسخ دادن خاطرجمع نیستید بر پایه چیزی که احساس می‌کنید پاسخ دهید نه بر اساس آنچه فکر می‌کنید درست است.

• آیا شما اغلب جذب کسانی می‌شوید که بی‌مهر و عاطفه هستند؟ آیا احساس می‌کنید که اطرافیانتان به شما توجه کافی ندارند؟
• آیا شما خود را انسان بی‌ارزشی تصور می‌کنید؟ آیا احساس می‌کنید به دلیل بی‌ارزشی‌تان، اطرافیان شما را نمی‌پذیرند و دوستتان ندارند؟
• آیا بیشتر اوقات خواسته‌های دیگران را بر نیازهای خودتان ترجیح می‌دهید؟ آیا آن چنان در فداکاری راه افراط پیموده‌اید که دیگر نیازهای واقعیتان را نمی‌شناسید؟
• آیا نگران هستید که مبادا اتفاقات ناگواری برای شما پیش آید؟ آیا یک درد خفیف، شما را دچار وحشت از یک بیماری لاعلاج می‌کند؟
• آیا متوجه شده‌اید که علی‌رغم تحسین و تشویق اجتماعی همچنان احساس نارضایتی و بی‌کفایتی می‌کنید؟

                                            « این آزمون تله های زندگی شما را شناسایی می­کند.»

ما در دوران کودکی خود، به شکل‌های مختلفی آسیب‌دیده‌ایم؛ از قبیل طرد شدن، مورد انتقاد قرار گرفتن، دریافت حمایت افراطی، بدرفتاری و تجربه بی‌توجهی یا محرومیت. به واسطه این تجارب اولیه، «تله های زندگی» بخشی از وجود ما شده‌اند و حتی پس از گذشت سال‌ها از دوران کودکی و ترک خانه پدری، با ایجاد موقعیت‌ها یا انتخاب افرادی خاص، به بازآفرینی همان شرایط تلخ اولیه دوران کودکی می‌پردازیم! به عبارت دیگر، هم اکنون نیز دیگران ما را کنترل می‌کنند، با ما بد رفتاری می‌کنند یا به نیازهای ما توجه نمی‌کنند و به این ترتیب تله‌های زندگی دست از سر ما بر نمی‌دارند و تداوم می‌یابند؛ بنابراین سخن عجیبی نیست اگر بگوییم، همین تداوم تله‌های زندگی است که در تلاش برای رسیدن به اهداف زندگی با ناکامی و شکست مواجه می‌شویم.

«تله زندگی» اصطلاحی عامیانه است که متخصصان حوزه سلامت روان، به جای واژه «طرحواره» بکار می‌برند. طرح‌واره‌ها، باورهای عمیق و تزلزل‌ناپذیری هستند که در دوران کودکی درباره خود، دیگران و جهان اطراف پیدا می‌کنیم. رها کردن یا اصلاح این طرح‌واره‌ها، مستلزم چشم‌پوشی از امنیتی است که در پناه این طرح‌واره‌ها به دست آورده‌ایم. به همین خاطر، با وجود آسیبی که این باورها به ما می‌زنند، همچنان محکم به آن‌ها می‌چسبیم زیرا به ما قدرت پیش‌بینی پذیری و اطمینان آفرینی می‌دهند، همانند فردی ترسو که خود را در خانه محبوس می‌کند.

پرسش‌نامه طرح‌واره یانگ بر پایه مشاهدات تجربه‌شده توسط متخصصان بالینی ساخته شده است. این پرسش‌نامه خود گزارشی، دارای 205 ماده است و برای اندازه‌گیری پانزده طرح‌واره غیر انطباقی اولیه طراحی شده است؛ اما فرم کوتاه‌تر 75 ماده‌ای این پرسشنامه به دلیل داشتن ویژگی‌های نسخه اصلی و از سوی دیگر سهولت اجرا، بیشتر مورد استقبال قرار گرفته است.

این پرسشنامه، انواع طرح‌واره‌های محرومیت هیجانی، رهاشدگی، بی‌اعتمادی/بدرفتاری، انزوای اجتماعی/بیگانگی، نقص/شرم، شکست، وابستگی/بی‌کفایتی، آسیب‌پذیری در برابر ضرر و بیماری، گرفتار، اطاعت، ایثار، بازداری هیجانی، معیارهای سرسختانه، استحقاق و خویشتن‌داری/خود انضباطی ناکافی را ارزیابی و شناسایی می­‌کند.